18 YAŞ ÜZERİ BEDENSEL VE ZİHİNSEL ENGELLİLER ÇERÇEVE PROGRAMI

PROGRAMIN ADI: Özel, Özel Eğitim Kurumları Bedensel ve/veya Zihinsel Engelli Bireyler İçin Fiziksel Fonksiyonları, Günlük Yaşamda Bağımsız-lığı Artırma ve Mesleki Becerileri Geliştirme Çerçeve Programı

PROGRAMIN DAYANAĞI
1. 625 sayılı Özel Öğretim Kurumları Kanunu
2. 573 sayılı Özel Eğitim Hakkında Kanun Hükmünde Kararname
3. Özel Eğitim Kurumları Yönetmeliği
4. Özel Eğitim Kursları Tip Yönetmeliği
5. Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği

PROGRAMIN DÜZEYİ: Bedensel ve/veya zihinsel engelli bireylerin özellikleri dikkate alınarak 18 yaş üzeri bireylere uygun olarak düzenlenmiştir.

PROGRAMIN AMAÇLARI
Bu programı tamamlayan bedensel ve/veya zihinsel engelli bireyler;
1. Var olan fiziksel ve duyusal potansiyelini geliştirir.
2. Fonksiyonel yetersizlikleri en aza indirerek günlük yaşam aktivitelerinde olabildiğince bağımsızlık kazanır.
3. Bağımsız fiziksel aktiviteleri desteklemek amaçlı yardımcı cihaz, yardımcı araç-gereç ve ekipmanı kullanma becerisi geliştirir.
4. Mesleki beceri ve yeteneklerini geliştirir.
5. Aktivitileri kolaylaştırıcı özel yöntemleri günlük yaşamında kullanır


PROGRAMIN UYGULANMASIYLA İLGİLİ AÇIKLAMALAR
1. Bu program; Millî Eğitim Bakanlığına bağlı faaliyet gösteren özel eğitim ve rehabi-litasyon merkezlerinde bedensel ve zihinsel engellilere uygulanacak eğitim ve reha-bilitasyon programlarında mesleki beceriler, fonksiyon ve yeteneklerin geliştirilme-si, günlük yaşam aktivitelerinde bağımsızlığın artırılması, kompanse edici (geriye kalan fonksiyonların, kaybedilenlerin yerine geçecek şekilde geliştirilmesi ve aktivi-telerin yeni yöntemler öğretilerek yapılmasının sağlanması) yöntemlerin öğretilme-siyle yardımcı araçlar, cihaz ve protezlerin kullanımı ve eğitimi gibi çok yönlü yak-laşımları kapsamaktadır.
2. Bu programın amacı; 18-40 yaş arası bedensel ve zihinsel engelli bireylere hizmet veren eğitim ve rehabilitasyon merkezlerinde, mesleki rehabilitasyon uygulamaları ile engelli bireyin mesleki becerilerinin, fonksiyon ve yeteneklerinin geliştirilmesi, çalışma kapasitesinin artırılması ve kalıcı özürü nedeniyle aktiviteleri yapmada yetersizlik gösteren bireylerde kompanse edici yöntemlerin ve yardımcı araçların seçilerek öğretilmesi ve günlük yaşam aktivitelerinin eğitimi gibi uygulamalarda standart oluşturmaktır. Uygulanacak rehabilitasyon programında kazandırılması gereken fonksiyonel beceriler bireysel farklılıklara göre değişiklik gösterir ve programdaki ilerlemeler kişisel cevaplara göre belirlenir. Bedensel ve zihinsel engelli bireylerde motor, duyu, algı, iletişim problemleri farklı seviyelerde ortaya çıkar ve rehabilitasyon yaklaşımlarına cevaplar da değişim gösterir. Bu nedenle söz konusu program, eğitim yaklaşımları ile birlikte aynı zamanda da bir rehabilitas-yon programıdır.
3. Bu programın bedensel ve zihinsel engelli bireylerin ihtiyaçları doğrultusunda değişmesi veya tekrar edilmesi gerekebilir. Bedensel ve zihinsel engelli bireylerde rehabilitasyon ile kazandırılması hedeflenen fonksiyonel beceriler, özrün şiddetine bağlı olarak değişeceğinden, her bireyde kişisel hedefler gündeme gelmekte ve hedeflere ulaşmak için gerekli zamanın kesin olarak bilinmesi mümkün olmamaktadır. Detaylı olarak yapılacak değerlendirmeyi izleyerek oluşturulacak eğitim ve rehabilitasyon programı bireysel hedefler göz önünde bulundurularak hazırlanmalıdır. Bireysel eğitimin yanı sıra benzer özür grubunda ve fonksiyonel beceriler yönünden aynı düzeydeki bireyler ayrıca grup eğitimine alınmalıdır.
4. Uygulamalar; bireysel ve/veya grup eğitimi halinde, 4 yıllık fizik tedavi ve rehabilitasyon bölümlerinden mezun fizyoterapistler ve tercihen iş uğraşı tedavisi kursu veya mezuniyet sonrası eğitimi almış fizyoterapistler tarafından yapılmalıdır.
5. Bu program, çerçeve program niteliğindedir. Programa alınacak bireylerin fiziksel seviyeleri, fonksiyonel durumları, zekâ seviyeleri ve yaşları göz önüne alınarak fizyoterapi ve rehabilitasyon programı belirlenerek uygulanmalıdır.
6. Programda bedensel ve zihinsel engelli birey hakkında yapılan değerlendirme sonucuna göre rehabilitasyon programına başlama seviyesi belirlenmelidir.
7. Programda genel amaçlara yer verilmiştir. Bireye özgü özel amaçlar belirlenerek uygulanacak programda bu amaçlara yer verilmelidir.

8. Eğitim programı uygulanırken bireyin gelişimsel özelliğine uygun olarak adım adım basitten zora doğru ilerlenir ve bir adımda gerekli beceriler kazanılmadıkça bir sonraki seviyeye geçilmemelidir.
9. Bedensel ve zihinsel engelli bireyler düzenli aralıklarla değerlendirilerek, ihtiyaçları ve durumlarına uygun program değişiklikleri yapılmalıdır.


PROGRAMIN SÜRESİ
a. Günlük Süre (Saat olarak) : 1-2 saat (Bireysel-Grup)
b. Haftalık Süre (Saat olarak) : 5-10 saat (Bireysel-Grup)
c. Toplam Hafta (Hafta olarak) : En fazla 22 hafta (İhtiyaç halinde
altı ay daha uygulanır.)


PROGRAMIN İÇERİĞİ

A. ÖN DEĞERLENDİRME
1. Kişisel Bilgiler ile Hastalığın Geçmişi Hakkında Bilgiler Alınması
2. Önceden Yaptığı İş ve Mesleklerin Sorgulanması
3. Bireyin Fonksiyonel Hareketlerinin Gözlenmesi
4. Bireyin Kullandığı Cihaz ve Kendine Yardım Araçlarının Değerlendirilmesi
5. Bireye Gözlem Sonuçları ve Uygulanacak Fizyoterapi Programı ile İlgili Bilgi Verilmesi

B. ÇALIŞMA KAPASİTESİNİN VE MESLEKİ BECERİLERİN DEĞERLEN-DİRİLMESİ
1. Fonksiyonların Değerlendirilmesi
a. Duruş (Postür) ve Kas İskelet Sisteminin Değerlendirilmesi
b. Çalışma Kapasitesinin Değerlendirmesi
· Kas Kuvvetinin Değerlendirilmesi
· Eklem Hareketlerinin Değerlendirilmesi
· Kaldırma ve Taşıma Kuvvetinin Değerlendirilmesi
· Elde Kavrama Kuvvetinin Dinamometre ile Değerlendirilmesi
· Parmaklarda Kavrama Kuvvetinin Pinchmetre ile Değerlendirilmesi
c. Kas Kısalıklarının Değerlendirilmesi
d. Kas Sertliğinin (Tonus) Değerlendirilmesi
e. Esnekliğin Değerlendirilmesi
f. El Göz Koordinasyonunun Değerlendirilmesi
g. El Fonksiyonlarının Değerlendirilmesi (El fonksiyonlarını değerlendirmek için 9 delikli Peg Testi (İnce el becerilerinin, parmak ucu kavramasının test ve eğitimi amacıyla kullanılan yöntem) ve Jebsen El Fonksiyon Testi (Tek taraflı olarak, dominant olmayan fonksiyonel yeteneklere karşı dominant olan elin fonksiyonel yeteneğini günlük hayatta kullanılan nesnelerle değerlendirir.) ve Minnesota El Fonksiyon Testi kullanılabilir.
h. Elde Kavrama Fonksiyonlarının Değerlendirilmesi
i. Ayakta Durma ve Oturma Dengesinin Değerlendirilmesi
j. Yürümenin Değerlendirilmesi
k. Fonksiyonel Hareket Kapasitesinin Değerlendirilmesi
l. Gerekli Yardımcı Araç-Gereç ve Cihaz (Ortez) Yönünden Değerlendirilmesi

2. Becerilerin Değerlendirilmesi
Yapılacak olan işe yönelik becerilerin değerlendirilmesi (Örneğin trikotaj işi için oturma dengesinin, el göz koordinasyonunun ve görsel algılamanın iyi olması; gümüş işi için el göz koordinasyonunun, oturma dengesinin ve ince parmak becerilerinin iyi olması gerekir.)

3. Yeteneklerin Değerlendirilmesi
a. Reaksiyon Zamanı
b. Dikkat
c. Algılama
d. El Göz Koordinasyonu

C. GÜNLÜK YAŞAM AKTİVİTELERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ
1. Kendine Bakım
2. Beslenme
3. Giyinme
4. Tuvalete Gitme
5. Banyo
6. Barsak ve Mesane Kontrolü
7. Uyku
8. Bir Yerden Bir Yere Hareket
9. Merdiven İnip Çıkma
Tüm günlük yaşam aktivitelerinde bireyin aktiviteyi ne kadar ve nasıl yaptığı, aktiviteleri yaparken yardım alıp almadığı ve aktiviteleri yardımcı cihazla yapıp yapmadığı not edilmedir.
Günlük yaşam aktivitelerini değerlendirmek için aşağıdaki testler kullanılabilir:
· Lawton Günlük Yaşam Aktiviteleri Testi
· FIM Günlük Yaşam Aktiviteleri Testi
· Barthel Günlük Yaşam Aktiviteleri Testi
· Katz Günlük Yaşam Aktiviteleri Testi

D. YARDIMCI ARAÇ-GEREÇLERİ ÖNERMEDEN ÖNCE YAPILACAK DEĞER-LENDİRMELER
Yardımcı araçlar, hem güvenlik hem de bireydeki herhangi bir aktivite eksikliğini kompanse ederek yapılamayan bir hareketi araç yardımıyla yapmasını sağlamak için kulanılır.
Yardımcı Araçlar Önerilirken Yapılacak Değerlendirmeler
· İhtiyaçların Analiz Edilmesi
· Performans İçin Engellerin Saptanması
· Potansiyel Uyumun Sağlanması
· Ulaşılabilirlik İçin Alternatif Çözümlerin Belirlenmesi
Kendine Yardım Aracı Önerilmeden Önce Yapılacak Değerlendirmeler
· Fonksiyonel Hareket Testi (Fonksiyonel hareket testinde günlük yaşam aktiviteleri değerlendirilirken bireyin aktiviteyi yardımcı bir cihaz ile veya cihazsız yapma potansiyeli göz önüne alınmalıdır.)
· Günlük Yaşantıda Bireyin Yaptığı Aktivitelerin Analizi
· Kas Kuvveti
· Eklem Hareketleri
· Koordinasyon
· Bireyin Aktivitelerdeki Hız ve Enduransı
· Elde Kavrama Fonksiyonları
· Duyu Algı Bozuklukları
· Bilişsel Bozukluklar
· Günlük Yaşam Aktiviteleri
· Fiziksel Yetenekler
· Ev Ortamının Mimari Engeller Açısından Değerlendirilmesi

(* Rehabilitasyon programı bireyin gelişimine göre çizildiği için tedavinin etkisi ve gelişimlerin belirlenmesi için değerlendirmeler düzenli aralıklarla tekrarlan-malıdır.)

E. ÇALIŞMA KAPASİTESİNİ ARTIRMAK VE MESLEKİ BECERİLERİ GELİŞ-TİRMEK İÇİN EĞİTİM
1. Çalışma Kapasitesini Artırıcı Eğitim
2. İş Analizi Sonuçlarına Göre Mesleki Becerilerin Simulasyon Yolu ile Eğitimi
3. Kas Kuvvetlendirme Egzersizleri
a. Karın ve Sırt Kaslarını Kuvvetlendirme
b. Bacak (Alt Ekstremite) Kaslarını Kuvvetlendirme
c. Kol (Üst Ekstremite) Kaslarını Kuvvetlendirme
d. El ve Parmak Kaslarını Kuvvetlendirme
4. Denge Reaksiyonlarının Geliştirilmesi
a. Ayakta Denge Çalıştırılması
b. Denge Tahtası ve Tedavi Topu (Bobath Topu) Üzerinde Çeşitli Pozisyonlarda Denge
c. Farklı Zemin ve Çevresel Koşullarda Denge
d. Zamanlı Aktiviteler Sırasında Denge
e. Değişik Pozisyonlarda Ağırlık Aktarma
5. Kas Sertliğini ( Tonusu ) Düzenleyici Egzersizler
a. Germe Egzersizleri
b. Gevşeme Egzersizleri
c. Buz Uygulaması
d. Nörofizyolojik Tedavi Yaklaşımları
e. Johnston Basınç Splintleri
f. Denge Sistemini Uyarıcı Aktiviteler (Vestibuler Stimulasyon Teknikleri)
6. Koordinasyonun Geliştirilmesi
a. Frenkel Koordinasyon Egzersizleri
b. Vücut Kısımlarını Belirli Bir Pozisyonda Sabit Tutma Eğitimi (Postür Fiksasyonu Eğitimi)
c. Proprıoseptif Nöromüsküler Fasilitasyon Teknikleri (PNF)
d. Denge Sistemini Uyarıcı Aktiviteler (Vestibuler Stimulasyon Teknikleri)

7. Duruş (Postür) Düzgünlüğünü Sağlama Egzersizleri
a. Germe Egzersizleri
b. Duruş Egzersizleri
c. Kuvvetlendirme
d. Omurganın Yana Eğriliği (Skolyoz) İçin Egzersizler
8. Yürüme Egzersizleri
a. Farklı Zeminlerde Yürüme
b. Değişik Destek Yüzeylerinde Yürüme
c. Farklı Çevresel Koşullarda Yürüme
9. Çift Taraflı Motor Koordinasyon ve Motor Plânlama İçin Verilen Aktiviteler
a. Her İki Elle Origami Çalışması
b. Legolarla Çalışma
10. Görsel Uzaysal Algılama İçin Verilen Aktiviteler
a. Yap-Boz Aktiviteleri
b. Geometrik Şekilleri Eşleştirme
11. İnce Motor Beceriler İçin Verilen Aktiviteler
a. Tahta Platformdaki Boşluklara Çubukları Takma
b. Yazı Yazma
c. Makasla Şekil Kesme
d. K­âğıt Üzerine Noktaları Birleştirerek Yapılan Geometrik Şekillerin Aynısını Yine Noktaları Birleştirerek Çizme
e. İpe Boncuk Dizme

F. GÜNLÜK YAŞAM AKTİVİTELERİ EĞİTİMİ
Eğitim mümkünse bireyin kendi yaşadığı ortamda verilmelidir.
Günlük yaşam aktiviteleri eğitiminde ;
· Giyinme teknikleri
· Yemek yeme
· Kendine bakım
· El becerileri
· Bir yerden bir yere hareket
· Banyo ve tuvalet aktiviteleri
· Merdiven inip çıkma eğitimi verilir.
Geri dönüşsüz hareket ve fonksiyon kayıplarında yardımcı araçlar önerilir. Örneğin tek el yöntemleri öğretilir (Ayakkabı bağını bağlama, gömlek ve pantolon giyme vb.).
Ev rehabilitasyonu ile bireyin evinde (odalarda, koridorlarda, mutfak, banyo ve tuvaletlerde) gerekli ev içi mimari düzenlemeler yapılır.



G. YARDIMCI ARAÇLARIN EĞİTİMİ
Fonksiyonel hareket testinde herhangi bir hareket yerçekimine karşı yapılamıyorsa destek ve stabilizasyon için kendine yardım aracı önerilir. Yardımcı araçlar bireyin yaşı, cinsi, sosyo ekonomik durumu, psikolojik davranışları ve ev durumu göz önüne alınarak planlanmalı ve önerilmelidir.
Yardımcı araç önerildikten sonra önce kontrol amacıyla kullanılmalıdır. Aktiviteler tekrar ile öğretilmeye çalışılmalıdır. Eğitim sırasında yapamadığı aktivitelerde birey cesaretlendirilmelidir.

Yardımcı araçlar giyinme, kendine bakım, hareket, görme, işitme ve iletişim yardımcıları olarak sınıflanabilir.

Bireyin durumuna göre aşağıda örneklenmiş olan yardımcı araçlar önerilebilir:

Giyinme
· Çorap Çekme Araçları
· Düğme İlikleme Araçları
· Uzun Saplı Tutucular
· Lastikli ve Yapışkan Bantlı Giysiler
Kendine Bakım
· Tek Elle Tırnak Kesmeye Yardımcı Araçlar
· Sapı Kalınlaştırılmış ve Uzatılmış Diş Fırçaları
· Sapı Kalınlaştırılmış ve Uzatılmış Taraklar
· Sapı Kalınlaştırılmış ve Uzatılmış Banyo Fırçaları
· Banyo ve Tuvalette Tutunmaya Yardımcı Barlar
· Tuvalet Yükselticileri
· Bireyin Hareketi İçin Kaldıraç Sistemleri
· Musluk Açmaya Yardımcı Araçlar
Yemek yeme
· Sapı kalınlaştırılmış, uzatılmış ve/ veya sapı eğimli kaşık-çatal vb.
· Tabak kenarını yükseltici araçlar
· Çaydanlığı tutma ve doldurmayı kolaylaştıran araçlar
· Tek elle kavanoz açmayı, sebze soymayı sağlayan araçlar
Yazı yazma
· Kalınlaştırılmış Kalemler
· Kalemi Ele Tespit Edici Araçlar
İşitme
· Işık sinyalli telefonlar
· Işık sinyalli alarmlar
Görme
· Sesli Alarmlar
· Sesli Zaman Ayarlayıcıları
· Büyüteçler

H. SON DEĞERLENDİRME
Programın bitiminde uygulanan rehabilitasyon ve eğitimin etkisini belirlemek için evde uygulanacak ev programı oluşturulur.

1. Çalışma Kapasitesinin Değerlendirilmesi
2. Mesleki Becerilerin Değerlendirilmesi
3. Ev İçi Mimari Düzenlemelerin Değerlendirilmesi
4. El Fonksiyonlarının Değerlendirilmesi
5. Kas Kuvvetinin Değerlendirilmesi
6. Kas Kısalıkları ve Esnekliğinin Değerlendirilmesi
7. Yürüyüşün Değerlendirilmesi
8. Denge ve Koordinasyonun Değerlendirilmesi
9. Duruş (Postür) ve Kas İskelet Sisteminin Değerlendirilmesi
10. Fonksiyonel Hareket Kapasitesinin Değerlendirilmesi
11. Gerekli Yardımcı Araç-Gereç ve Cihaz (Ortez) Yönünden Değerlendirilmesi
12. Evde Yapılacak Egzersiz ve Uygulamaların Belirlenmesi
13. Evde Yapılacak Egzersiz, Uygulama ve Adaptasyonlar Konusunda Birey ve Ailenin Bilgilendirilmesi ve Bunların Bireyle Aileye Öğretilmesi
I. AİLE EĞİTİMİ
1. Ailenin Bilgilendirilmesi
Engelli bireyin;
· Çalışma kapasitesi
· Bedensel hareketleri ve yetenekleri
· Fonksiyonel kapasitesi
konusunda aile bilgilendirilir.

2. Evde Uygulanacak Egzersizlerin Aileye Öğretilmesi
Program süresince ailenin fizyoterapisti izlemesi sağlanır.
Program bitiminde son değerlendirmeye göre;
· Evde yapılacak egzersiz ve uygulamalar belirlenir.
· Evde yapılacak egzersiz, uygulama ve adaptasyonlar aileye öğretilir.

3. Günlük Yaşam Aktiviteleri Eğitimi ile İş ve Uğraşı Tedavisinde Aile Eğitimi Uygulamaları

· Engelli bireye yardımcı olacak kendine yardım araçlarını kullanmada ailenin eğitimi
· Engelli bireyin aileleri gerçekçi olmaları ve bireye ne kadar yardım etmeleri ve hareket, koordinasyon ve bağımsızlıklarının artması için ne yapmaları gerektiği
konusunda aile bilgilendirilir.


PROGRAMIN UYGULANMASINDA KULLANILACAK ARAÇ VE GEREÇLER
1. Minderler
2. Duvarlara Monte Edilmiş Aynalar
3. Denge Tahtası
4. Yürüteç (Walker), Üç Noktalı Baston (Tripod) Gibi Yürümeye Yardımcı Olan Araçlar
5. Paralel Bar
6. Bireyi Pozisyonlamak İçin Değişik Şekil ve Büyüklükte Rulo, Kama ve Yastıklar
7. Pozisyonlama İçin Destekli, Desteksiz Sandalye ve Tabureler
8. Çeşitli Ağırlıklarda Kum Torbaları
9. Sesli ve Renkli Aktivite Araçları
10. Gerekli Durumlarda İlgili Rehabilitasyon Cihazları
11. Çalışma Kapasitesini ve Mesleki Becerileri Değerlendirme Formları
12. Özel Değerlendirme ve Test Materyalleri (Duyu Bütünlüğü, El Fonksiyon Testleri)
13. Dokunma Algılaması İçin Farklı Özellik ve Şekillerde Materyaller
14. Değişik Boyut ve Renklerde Legolar
15. Geometrik Şekil ve Renklerin Eşleştirilebileceği Aktivite Araçları
16. Delikli Tahta Platform ve Çubuklar
17. Makas, Kâğıt, Kırtasiye Malzemeleri
18. Teller Üzerinde Değişik Yönlerde Hareket Edebilen Boncuk veya Topların Olduğu Platform
19. Basılı Görsel Materyaller
20. Bilim ve Teknolojik Gelişmeye Uygun Yeni Materyaller
21. Tansiyon Aleti
22. Soğuk ve Sıcak Uygulama Yastıkları (Cold/Hotpack)
23. Basınç Splintleri